Historia Grudyni to nie tylko 800 lat od wystąpienia pierwszej wzmianki w dokumentach. Życie toczyło się tu dużo wcześniej. W ramach projektu "Archeologicznego Zdjęcia Polski" na terenie miejscowości rozpoznanych jest 26 stanowisk archeologicznych. Wchodzą one w skład dwóch obszarów oznaczonych jako 98-37 i 99-37 (1). Każde stanowisko ma swój numer w ramach miejscowości oraz numer w ramach AZP. Stanowiska w Grudyni ponumerowane są od 1 do 29, ale brak numerów 11,12,15,18, a nr 7 występuje podwójnie (2,3).
Badania na terenie wsi można podzielić na cztery etapy. Pierwsze znaleziska nie są powiązane z wykopaliskami. Zazwyczaj są to pojedyncze odkrycia sprzed okresu międzywojennego. Drugi etap to okres międzywojenny i głównie prace nauczyciela Fuhrmanna, który dokonał wielu odkryć na terenie Grudyni. Kolejny etap miał miejsce w latach 1981-1985, kiedy prowadzone były prace archeologiczne w ramach projektu AZP. Natomiast ostatnie prace weryfikacyjne miały miejsce w 2001. Nie wszystkie przedwojenne stanowiska zostały zlokalizowane podczas późniejszych prac.
Spora ilość zabytków wydobytych przed 1945 niestety zaginęła (na szczęście często zachowała się dokumentacja(4)). Te, które przetrwały, przechowywane są w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu oraz w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.
W ujęciu chronologicznym zakres znalezisk sięga od górnego paleolitu do późnego średniowiecza. Poniżej zestawienie okresów z przypisanymi do nich stanowiskami. Ze względu na różny czas występowania poszczególnych okresów na danym terenie, podane w nawiasach ramy czasowe są orientacyjne:
- Epoka kamienia
- górny paleolit (od ok. 40 tys. lat temu – do ok. 14 tys. lat p.n.e.)
Stanowisko: 4. - późny paleolit (od ok. 14 tys. – do 8 tys. lat p.n.e.)
- mezolit (8000–4800 p.n.e)
Stanowisko: 3. - neolit
- cykl wstęgowy (5600 p.n.e. - 4900 p.n.e.)
Stanowisko: 9. - ceramiki sznurowej (3100/2900 r. p.n.e. do około 2300/1800 r. p.n.e.)
Stanowisko: 28. - kult. pucharów lejkowatych (3700–1900 p.n.e)
Stanowiska (?): 2, 4, 5, 6. - neolit (bliżej nieokreślony)
Stanowiska: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,8, 10, 13, 16, 17, 22, 24.
- cykl wstęgowy (5600 p.n.e. - 4900 p.n.e.)
- epoka kamienia (bliżej nieokreślona)
Stanowiska: 14, 29.
- górny paleolit (od ok. 40 tys. lat temu – do ok. 14 tys. lat p.n.e.)
- Epoka brązu (2300/2200–1700 p.n.e do 900–700 p.n.e.)
- kult. łużycka (ok. 1300 r. p.n.e – 400 r. p.n.e)
Stanowiska: 2, 5, 21. - kult. celtycka (IV wieku p.n.e? do ok końca II wieku p.n.e.)
Stanowisko: 5.
- kult. łużycka (ok. 1300 r. p.n.e – 400 r. p.n.e)
- Epoka żelaza
- kult. halsztacka (800-450 p.n.e)
Stanowisko: 10. - kult. przeworska (OWR) (III w.p.n.e - V w.n.e)
Stanowisko: 2, 17. - okres wpływów rzymskich (200 p.n.e - 375 n.e.)
- wczesny OWR (20-150 n.e)
Stanowisko: 5. - późny OWR (150-375 n.e)
Stanowisko: 26. - OWR (bliżej nieokreślony)
Stanowiska: 3, 4, 25, 27.
- wczesny OWR (20-150 n.e)
- okres wędrówek ludów (375 n.e. - 650/800 n.e)
Stanowisko: 2.
- kult. halsztacka (800-450 p.n.e)
- Pradzieje
Stanowisko: 20. - Średniowiecze
- wczesne średniowiecze
Stanowisko: 2. - X-XII wiek
Stanowisko: 10. - XIII wiek
Stanowiska: 17, 28. - XIV
Stanowiska: 19, 20. - średniowiecze (bliżej nieokreślone)
Stanowiska: 4, 6, 23, 27.
- wczesne średniowiecze
Szczegółowy wykaz stanowisk:
Przy każdym stanowisku, obok jego numeru, znajduje się numer obszaru AZP wraz z numerem stanowiska w ramach tego obszaru.
| 1 - (AZP 98-37: 26). | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit | 1 krzemień. fr. siekierki, przęślik. |
| 1. 1933 - Ulrich: badania powierzchniowe - Materiały przech. w MŚO, nr inwent. N-1365. 2. 1934 - Fuhrmann: badania powierzchniowe (fragment siekierki z serpentynitu) - zaginął. |
||
| Literatura: Altschlesische Blaetter 1937, z.5\6, s.165 | ||
| Dokumentacja:11092, 11184. | ||
| 2 - (AZP 98-37: 24) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. punkt osadn. | neolit (kult. pucharów lejkowatych) | krzemienie, ceramika |
| 2. osada? | kultura łużycka | fr. 1 lub 2 naczyń. skarb brązowy |
| 3. punkt osadn. | kultura przeworska (okr. wpł. rzym) | kilkadziesiąt fr. ceram. |
| 4. ślad osadn. | okr. wędr. lud. | 1 paciorek szklany |
| 5. punkt osadn. | wczesne średn. | ceramika |
| 1. 1916 - znaleziono skarb brązowy (zawierał 4 siekierki brązowe z piętką lejkowatą typu czeskiego i 1 kółko(5)) 2. 1934 - znaleziono paciorek szklany (zaginął). 3. 1935 - znaleziono krzemienie i cer. (neolit). 4. 1937 - znaleziono ceramikę z OWR, wcz.śr i kult. łużyckiej (skorupy jednego lub dwóch gładkich naczyń guzowych, zewnątrz brunatnych, wewnątrz czarnych, o guzach obwiedzionych rytymi półkolami, zdobionych miedzy guzami pionowymi kreskami i dołkami(5) oraz fragmenty brzegów pucharów lejkowatych zdobionych poniżej krawędzi pionowymi słupkami, fragment brzuśca z plastyczną półksiężycowatą listwą, naczynia workowatego z plastyczną listwą i misy pucharowej; przęśliki, narzędzia krzemienne, kości zwierzęce, polepa(6)). 5. 1985 - Badanie weryfikacyjne nie potwierdziły istnienia stanowiska (teren częściowo niedostępny). Materiały przech. w: MŚO, nr inw. N-131, N-472 |
||
| Literatura: Altschlesische Blaetter 1934, Jg. 9, Nr. 5, s.88 M. Gedl - Kultura łużycka na Górnym Śląsku s.260 K. Godłowski - Materiały kultury przeworskiej..., s.305 H. Seger - Schlesische Hortfunde, s.117-118, tabl.X, ryc.2 G. Raschke - Neue Ergebnisse s. 10. J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry |
||
| Dokumentacja: 11184, 9579, 16362, 13143, 11195, 11163, 11089, 11148, 11252, 11262, 11240, 11158, 11081, 11231, 11283, 11219, 11224, 11145, 11234, 11168, 11269, 11144. Zdjęcia i szkice: 8487, 8494, 8492, 8434, 8453, 13129, 8468, 8450. |
||
| 3 - (AZP 98-37: 27) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | mezolit | krzemienie |
| 2. osada | neolit | krzemienie, ceramika |
| 3. osada | ok. wpł. rzymskich | ceramika |
| 1. 1934 - Fuhrman: badania powierzchniowe (materiał neolityczny). 2. 1934-35 - Hanske: badania powierzchniowe (mat. mezolit. i OWR) Być może wśród materiałów: kilka fragm. naczyń, m.in. brzuśca z szerokim uchem; polepa z odciskami prętów(6). Materiały przech. w: MŚO, nr inw. N-1366. |
||
| Literatura: Altschlesische Blaetter 1934, z.2,s.37 Altschlesische Blaetter 1935, z.10,s.46 J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry |
||
| Dokumentacja: 11184, 11240, 11252, 11183, 11129. | ||
| 4 - (AZP 99-37: 34) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadnictwa | paleolit górny | dwa duże odłupki oraz fr. rdzenia |
| 2. osada | neolit (kult pucharów lejkowatych?) | wyroby krzemienne, siekierki i toporki kam. fr. naczyń, przęśliki |
| 3. ślad osadnictwa | okres rzymski? | przęślik |
| 4. osada? | średniowiecze | przęślik, 6 fr. naczyń |
| Znalezisko powierzchniowe z okresu międzywojennego. Wśród materiałów: kilka fragm. naczyń, m.in. ucha taśmowego o owalnym przekroju poprzecznym; 2 przęśliki, stożkowaty i płasko-wypukły; 2 fragm. przęślików; kilka narzędzi krzemiennych(6). W czasie badań w 2001 na stanowisku nie stwierdzono zabytków. Materiały przech. w: MŚO, nr inw. N-1367/1-18. |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1934, z. 6 Altschlesische Blatter 1935, z. 6, s.151(?) Altschlesische Blatter 1936, z. 2, s.64(?) Altschlesische Blatter 1937, z. 7 J. K. Kozłowski - Paleolit na Górnym Śląsku, s. 48 J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry |
||
| Dokumentacja: 11184, 11240, 11231, 11183, 11129, 11123, 19173. Zdjęcia: 19192, 19194. |
||
| 5 - (AZP 98-37: 28) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit (kult. pucharów lejkowatych?) | krzemienie, fr. toporka, przedm. kość. |
| 2. punkt osadn. | kultura łużycka | fr, 7 naczyń |
| 3. punkt osadn. | kultura celtycka | kilka fr. cer. grafitowej |
| 4. osada | wczesny OWR | fr. ceramiki |
| 1934-36 - Badania powierzchniowe (w MŚO nr inw. N-132 materiały z neolitu, pozostałe zaginęły). Wśród materiałów ceramicznych były(5): -skorupy z dolnej części wazy lub czarki zdobionej na brzuścu grupami ukośnych żłobków, czarnej, gładkiej. -fragment gładkiego, czarnego małego naczyńka zdobionego poniżej krawędzi trzema liniami rytymi poziomi i zaopatrzonego w uszko. -skorupa z garnka lekko profilowanego, zewnątrz brunatnego, wewnątrz grafitowanego, gładkiego. -skorupy misy półkolistej o brzegu lekko ściętym do środka, zewnątrz jasnobrunatnej z czarnymi plamami, wewnątrz grafitowanej, gładkiej. -ułamki dwóch małych czerpaków półkolistych, brunatnych, gładkich. -fragment małej pokrywki-placuszka (do nakrywania czarki) wygiętego miseczkowato, zdobionego na górnej stronie kreseczkami, czarnego, na spodniej stronie grafitowanego. Oraz według innego opisu(6) : fragmenty naczyń workowatych z plastyczną listwą, niskiej miski pucharowej, dużego naczynia zasobowego (amfory?) z uchem, brzuśca z plastyczną półksiężycowatą listwą i brzuśca z szerokim uchem przedłużonym żeberkiem; 8 przęślików dwustożkowych i płasko-wypukłych; narzędzia krzemienne, wióry, odłupki z surowca jurajskiego i świeciechowskiego. 1984 - Badania weryfikacyjne nie potwierdziły istnienia (teren niedostępny). |
||
| Literatura: Altschlesische Blaetter 1934, z.9, nr 2,s.37 Altschlesische Blaetter 1937, z.12, s.165 M. Gedl - Kultura łużycka..., s.260 K. Godłowski - Materiały..., s.305 Z. Woźniak - Osadnictwo..., s.298 J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry |
||
| Dokumentacja:11184, 11240, 11231, 11183, 11129, 11097, 11172, 11192, 11114, 11130, 11113, 11127, 11135, 11106, 11167. Zdjęcia: 13141, 20468, 20460. |
||
| 6 - (AZP 99-37: 35) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit (kult. pucharów lejkowatych?) | wyroby krzemienne, fr. naczyń, przęśliki |
| 2. osada? | średniowiecze | fr. naczyń |
| Znaleziska powierzchniowe z okresu międzywojennego (Ulrich, Fuhrmann). Wśród ceramiki m. in. fragment brzegu naczynia workowatego z plastyczną listwą zdobioną u nasady podwójnym rzędem nieregularnych dołków, 2 przęśliki stożkowate, jeden dwustożkowaty(6). W 2001 nie stwierdzono zabytków. Materiały przech. w: MŚO, nr inw. N-1368/1-11. |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1933, z. 5, s.91 (?) Altschlesische Blatter 1933, z. 6 Altschlesische Blatter 1934, z. 6 Altschlesische Blatter 1935, z. 6, s.151 (?) Altschlesische Blatter 1937, z. 7 J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry |
||
| Dokumentacja: 11184, 11097, 11130, 11135, 11302, 11254, 11080, 19171. Zdjęcia: 19176, 19188, 19179. |
||
| 7 - (AZP 98-37: 29) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | neolit | krzemienie, ceramika |
| 1933 - badania powierzchiowe nauczyciel Fuhrmann. 1934 - badania powierzchniowe nauczyciel Bau. Materiały zaginęły. |
||
| Literatura: Altschlesische Blaetter 1934, z.2,s.37 Altschlesische Blaetter 1937, z.5\6, s.165 |
||
| Dokumentacja: 11184, 11097. | ||
| 7 - (AZP 99-37: 36) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. punkt osadniczy | neolit | 3 ostrza krzem. fr. naczynia |
| 1933 - badania powierzchiowe nauczyciel Fuhrmann. 1934 - badania powierzchniowe nauczyciel Bau. 2001 - badania nie dostarczyły dalszych znalezisk. Materiały zaginęły. |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1933, z. 6 Altschlesische Blatter 1937, z. 7 |
||
| Dokumentacja: 11184, 11097. | ||
| 8 - (AZP 99-37: 37) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadnictwa | neolit | toporek walcowaty, siekierka kamienna. |
| Znalezisko luźne (Nowak) 2001 - badania powierzchniowe nie dostarczyły dalszych znalezisk Materiały znajdują się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, nr kat. 3732, nr inw. B.479:58. |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1933, z. 6 | ||
| Dokumentacja: 11202 | ||
| 9 - (AZP 99-37: 38) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadnictwa | kultura: cykl wstęgowy neolit | długa motyka kamienna z otworem |
| Znalezisko przypadkowe (W.Kawalka) 2001 - badania powierzchniowe nie dostarczyły dalszych znalezisk. Materiały przech. w: MŚO, N-1369/1 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1933, z. 6 | ||
| Dokumentacja: 11184, 11202. | ||
| 10 - (AZP 99-37: 39) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. cmentarzysko | neolit | 2 groby, w jednym naczynie i grocik sercowaty |
| 2. punkt osadniczy? | halsztat | fr. naczyń. |
| 3. osada? | X-XIIw | fr. naczyń. |
| Przypadkowe odkrycie z okresu międzywojennego. Badania w 2001 nie przyniosły nowych znalezisk. Materiały przech. w: MŚO, N-1369/1 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter, 1933,6 Altschlesische Blatter, 1934,3 Altschlesische Blatter, 1934,6 Altschlesische Blatter, 1935,5 M. Gedl - Badania archeologiczne na Górnym Śląsku M. Gedl - Kultura łużycka na Górnym Śląsku, s.260 J. Kaźmierczyk, K. Macewicz, S. Wuszkan - Studia i Materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesnośredniowiecznej, s. 162-163 |
||
| Dokumentacja: 11184, 11130, 11202, 11279. | ||
| 13 - (AZP 98-37: 30) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit | krzemienie, 4 siekierki kamienne |
| Znaleziska powierzchniowe nauczyciela Fuhrmanna w latach 1928, 1935, 1936. Materiały przech. w: MŚO, nr inw.N-1370, N-1371 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter, 1928,2 str 30 Altschlesische Blatter, 1936,5 str 161 |
||
| Dokumentacja: 11184, 11135, 11254. | ||
| 14 - (AZP 98-37: 31) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | ep. kamienia | siekierka z serpent. |
| Siekierkę znalazł w 1936 nauczyciel Fuhrmann (dł. 7cm, szer. 5cm) Materiały przech. w: MŚO, nr inw.N-1372 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter, 1936.5 s.161 Altschlesische Blatter, 1936.7 s 228 |
||
| Dokumentacja: 11184, 11254. | ||
| 16 - (AZP 98-37: 32) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit | ceramika |
| 1934 - Badania powierzchniowe G.Raschkego i nauczyciela Fuhrmanna. Materiały przech. w: MSO Opole, nr inw.N-1373 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter,1934,2 s 37 | ||
| Dokumentacja: 11184, 11130. | ||
| 17 - (AZP 98-37: 25) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | neolit | ceramika |
| 2. osada | okr. wpł. rzymskich (kult przeworska) | kilka fr. ceramiki przęśliki, fr. osełki |
| 3. osada | XIII wiek. | ceramika |
| 1935 - badania powierzchniowe nauczyciela Fuhrmanna. Część zabytków zaginęła. 1985 - badania weryfikacyjne nie potwierdziły stanowiska (teren niedostępny). Materiały przech. w: MSO Opole, nr inw.N-133 |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1935.2 s.46 Altschlesische Blatter 1935.10, nr 6, s.151 K.Godłowski - Materiały...s.305-6 (prawdopodobnie jako stanowisko 71) |
||
| Dokumentacja: 11184, 11257, 11135, 11264, 9563, 11223. Szkice: 8429. |
||
| 19 - (AZP 99-37: 41) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. punkt osadniczy | XIV wiek. | 5 fr. naczyń |
| 2001 - badania powierzchniowe. Materiały przech. w: KZA Opole, nr inw. 6078 |
||
| Dokumentacja: 11104. | ||
| 20 - (AZP 98:37: 11) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | pradzieje | 2 fr. ceramiki. |
| 2. ślad osadn. | średniowiecze XIV w. | 3 fr. ceramiki. |
| 1981 - badania powierzchniowe. Materiały przech. w: BDZ Opole nr inw.1631 |
||
| 21 - (AZP 98-37: 12) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada | kultura łużycka. epoka brązu. | 23 fr. ceramiki |
| 1981 - badania powierzchniowe Materiały przech. w: BDZ Opole nr inw.1630 |
||
| 22 (AZP 98-37: 35) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | neolit | toporek kamienny |
| 1929 - znalazł nauczyciel Fuhrmann. Materiał zaginął. |
||
| 23 - (AZP 98-37: 36) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadnictwa | średniowiecze | 2 naczynia |
| 1929 - znalazł nauczyciel Fuhrmann. Materiał zaginął. |
||
| 24 - (AZP 98-37: 37) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | neolit | toporek kamienny |
| 1934 - znalazł nauczyciel Fuhrmann. Materiał zaginął. |
||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1935.1 s.25 | ||
| Szkic: 8467 (?) | ||
| 25 - (AZP 98-37: 38) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | okr. wpł. rzym. | monety |
| Monety znaleziono przed 1828 (nie wiadomo jaką ilość). Była w tym 1 moneta Antonina Piusa. Zaginęły. | ||
| Literatura: K.Konik - Znaleziska monet rzymskich...s57 (tam dalsza literatura) | ||
| 26 - AZP (98-37: 39) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadn. | 235-238 r | moneta |
| Moneta znaleziona została na polu przed 1820r. W 1822 znajdowała sięw zbiorach Madera w Głubczycach. Był to aureus Juliusa Verusa Maximusa (przedziurawiony). Zaginęła. |
||
| Literatura: E. Konik - Znaleziska monet rzymskich s 57 (tam dalsza literatura). K.Godłowski - Materiały...s306 |
||
| 27 - AZP (98-37: 40) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. punkt osadniczy | okr. wpł. rzymskich. | ceramika |
| 2. punkt osadniczy | średniowiecze | ceramika |
| 1935 - znaleziska nauczyciela Fuhrmanna. Zaginęły. | ||
| Literatura: Altschlesische Blatter 1935.3 s.8 (?) Altschlesische Blatter 1935.6 s.151 K.Godłowiski - Materiały... s306 (wg Godłowskiego być może okolice stan 17). |
||
| 28 - AZP (99-37: 42) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. osada? | kult. ceramiki sznurowej. neolit | fr. toporka, 3 wióry i 2 odłupki krzemienne. |
| 2. ślad osadnictwa | XIII w. | 2 fr. naczyń. |
| 2001 - badania powierzchniowe. Materiały przech. w: KZA Opole, nr inw. 6085 |
||
| 29 - (AZP 99-37: 40) | Datowanie | Znaleziska |
| 1. ślad osadnictwa | epoka kamienia. | fr. dużego wióra krzemiennego |
| 2001 - badania powierzchniowe. Materiały przech. w: KZA Opole, nr inw. 6084 |
||
Znaleziska niepowiązane ze stanowiskami:
| Znalezisko | Datowanie | |
| Toporek kamienny | neolit | Znaleziony w 1934. Nr inwent. A-N-134/6 |
| Toporek kamienny | neolit | Znaleziony w 1927. Nr inwent. A-N-134/7 |
| Toporek kamienny | neolit | Znaleziony w 1934. Nr inwent. A-N-134/8 |
| Siekierka kamienna | neolit | Nr inwent. A-N-134/9 |
| Rozcieracz krzemienny | neolit | Znaleziony w 1938. Nr inwent. A-N-134/10 |
| Nieokreślony obiekt | ? | Numer katalogowy MŚO-A-F-2884 |
Pozostała, niepowiązana ze stanowiskami, poniemiecka dokumentacja z MŚO:
11238, 11084, 11166, 11309, 11091, 11161, 11121, 11265, 11241, 11299, 11187, 11162, 11225, 11165, 11139, 11242, 11095, 11151, 11178, 11156, 11132, 11203, 11090, 11107, 11303, 11233.
- https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/ - Narodowy Instytut Dziedzictwa - mapa
- zabytek.pl - wykaz obiektów dla Grudyni Wielkiej
- e-Archeo - wyszukiwarka stanowisk archeologicznych
- http://mso-archeologia.pl/ - zbiory online Muzeum Śląska Opolskiego
- M. Gedl - Kultura łużycka na Górnym Śląsku (1962)
- J. Bukowska-Gedigowa - Kultura pucharów lejk. w dorzeczu górnej Odry
Michał Niedzielski 2023-03-11